уторак, 15. септембар 2015.

Uvod u POETIKU HORORA


Moja knjiga POETIKA HORORA biće promovisana u Kragujevcu, u četvrtak 17. septembra.
Mesto: SKC (kultna andergraund sala „Kutija šibica“).
Vreme: 19h.
Učestvuju: mr Danko Kamčevski i autor, dr Dejan Ognjanović.
Istom prilikom biće reči i o ediciji "Poetika strave" koja se izrodila iz ove knjige. Biće predstavljene prve dve knjige, VRBE A. Blekvuda i ŠAPTAČ U TAMI H. F. Lavkrafta, najavićemo treću i popričati o daljim planovima…
Dakle, ako ste u Kragujevcu ili njegovoj razumnoj blizini, svratite! Ulaz je besplatan, a biće i nešto primeraka od sve tri pomenute knjige, po povoljnim cenama!
Ovaj post je ilustrovan fotkama sa letošnje promocije ove knjige u Sloveniji, na Grossmann festivalu filma, vina i horora, kao i slikama nastalim prilikom jednog mog ranijeg boravka u Kragujevcu.

U znak najave ovog dešavanja, podeliću sa vama UVOD ove knjige, koji otprilike nagoveštava njen sadržaj i pristup.
Ako vam ne smetaju gulovski zelena slova na crnoj pozadini, tekst je odmah ispod. A ako više volite da čitate PDF – isti ovaj tekst možete skinuti OVDE.
Naravno, najbolje je ovaj uvod, i sve što za njim sledi, čitati na papiru, u ovoj lepoj, debeloj KNJIZI.


POETIKA HORORA
(c) Dejan Ognjanović

1.  UVOD


Horor je žanr određen paradoksima.
Naime, jezovite teme i motivi prisutni su u književnosti odvajkada, što je odraz činjenice da je strah jedna od najstarijih i najsnažnijih ljudskih emocija, a to važi i za stravu izazvanu "natprirodnim" pojavama (odnosno, nedovoljno spoznatim aspektima prirode). Folklorne i mitološke predstave naroda širom sveta svedoče o fantastičnim bićima od kojih su mnoga demonska, zastrašujuća, potencijalno uništiteljska. Stoga nije neobično da se susreti sa neobičnim i jezovitim nalaze u bajkama, pričama, legendama, mitovima i epovima – uglavnom kao delovi većih celina, a takav (epizodni) status imaju i u klasičnim književnim delima, od Epa o Gilgamešu preko Odiseje pa sve do Šekspirovih drama, i dalje. Međutim, krajem 18. veka u Engleskoj javlja se vrsta književnih dela u kojima strava nema epizodni, već centralni status. U formi nazvanoj "gotski roman" začet je žanr danas poznat kao horor.
I u tome je prvi paradoks: nastanak vrste književnih dela čija se definišuća odlika sastoji u izazivanju jedne specifične emocije, straha. Ovaj paradoks tim je veći što se radi o emociji koju u stvarnom životu nalazimo neprijatnom i činimo sve da izbegnemo povode za nju. Drugi žanrovi mogu se posmatrati kroz osećanja kojima i inače u životu težimo: smeh, avantura, akcija, uzbuđenje, začuđenost, erotika i drugi. Za razliku od navedenih izraza životne energije, strava je emocija za koju postoji verovanje da unižava i devalvira život, da oličava negativnost prema životu jer strah čoveka, navodno, pretvara u roba. U čemu je, onda, razlog prividnog paradoksa u evidentnoj, viševekovnoj popularnosti žanra posvećenog izazivanju neprijatnih emocija i stanja kao što su strah, drhtanje, žmarci, mučnina, gađenje, šok, košmar? Da li je horor zaista radikalno drugačiji od svih drugih žanrova popularne književnosti? Ili možda fiktivna strava poseduje neku psihološku i kulturološku funkciju koja na prvi pogled nije vidljiva? Žanrovi u načelu nastaju kao odgovori na određene potrebe publike: koja je to potreba, ili spoj potreba, u korenu horor žanra? Više od 250 godina nesmanjene popularnosti horor tema i motiva u književnosti, ali kasnije i u drugim medijima (pozorište, film, strip, animacija, video-igre), i to ne samo u Engleskoj već širom sveta, svedoči o tome da te potrebe nisu prolaznog, već trajnog i univerzalnog karaktera.
Ovaj rad posvećen je, stoga, pokušaju da se definiše poetika strave onako kako je uobličena u delima nastalim sa svesnim ciljem izazivanja ove emocije kod čitalaca, što je fenomen koji se javlja u nekoliko zapadnoevropskih književnosti druge polovine 18. veka (recimo, u nemačkoj i francuskoj), ali nigde tako izraženo i razvijeno kao u engleskoj, a ubrzo za njom, već na početku 19. veka, i u američkoj književnosti. I tu nije kraj paradoksima: žanr koji je u Engleskoj bio definisan feudalnom prošlošću i odgovarajućom ikonografijom (ukleti zamak) prirodno se i bez problema preneo i razvio u okvirima tek stvorene američke nacije i njene književnosti u povoju. Žanr toliko srođen sa svojom formom da je široko poznat kao "gotski roman" odjednom, u Americi, svoj najprikladniji izraz nalazi u kratkoj priči – što dovodi do još jedne naizgled paradoksalne terminološke interferencije između "gotskog romana", "gotika", "romanse" i "horora".
Da bi se ovi paradoksi raspleli i objasnili neophodno je, pored pomnog čitanja reprezentativnih dela, ukazati i na širi, društveni, istorijski i kulturni kontekst u kome su ta dela nastajala. Rad koji sledi namerava da pokaže, između ostalog, i to da je horor žanr, bez obzira na svoju zasnovanost na arhetipskim i univerzalnim temama i situacijama (strah od nepoznatog, mračna strana ljudske prirode, borba dobra i zla), nastao i tokom cele svoje istorije razvijao se pod direktnim i indirektnim uticajima aktuelnog mesta i vremena. Njegova poetika je zato određena spojem individualnih, autorskih estetika, nazora i preokupacija sa konkretnim vanknjiževnim i vanestetskim uticajima koji su oblikovali nade i strahovanja određenih perioda, kao i načine njihovog književnog uobličavanja. Polazna premisa ovog rada sadržana je u ubeđenju da književnost ne nastaje u "kuli od slonovače", izolovana od pisca koji je stvara ili od kulture u kojoj nastaje. To se odražava i na metodologiju rada, koja se, pored pomnog čitanja (eng. close reading) i uvida iz estetike recepcije u podjednakoj meri oslanja na istoriju književnosti, i kulture uopšte, kako bi osvetlila kontekst koji je oblikovao književnost strave, i omogućio njen najplodniji razvoj upravo u okvirima anglo-američke književnosti.
Žanr se u ovom radu ne posmatra samo kao estetska kategorija, već se pokazuje kao uslovljen i raznim vanknjiževnim uticajima: kulturna klima i preovlađujući nazori (npr. doba engleskog prosvetiteljstva kao pozadina i podsticaj gotiku, ili vrednosti doba kraljice Viktorije na "viktorijansku" priču o duhovima), istorijski događaji (npr. Američki građanski rat i njegova uloga u pričama Embrouza Birsa), velika otkrića i naučne teorije (elektricitet i Frankenštajn Meri Šeli; Ajnštajnova teorija relativiteta i priče H. F. Lavkrafta…) kao i javljanjem drugih srodnih književnih škola i pokreta (romantizam, dekadentizam) odnosno žanrova (naučna fantastika, detektivska priča). U radu se, takođe, ukazuje i na komercijalne aspekte u nastanku i razvoju horora, neraskidive od srži fenomena žanrovske književnosti: smanjenje proizvodne cene knjige i njena veća dostupnost najširim slojevima krajem 18. veka, kao i razvoj gradskih biblioteka u Engleskoj tog perioda i njihov značaj za popularnost gotskog romana; uloga književnih časopisa koji su, početkom 19. veka, omogućili razvoj kratke priče (pa tako i kratke horor priče); fenomen "bestselera" u Americi početkom sedme decenije 20. veka i njegov upliv na formu i sadržinu romana Stivena Kinga, itd.
Težnja da se poetika horora predstavi na jasan i argumentovan način uslovila je strukturu ove knjige. Prvi zadatak na tom putu jeste definisanje osnovnih pojmova i termina, pri čemu neki od ključnih do sada nisu bili definisani u teoriji na srpskom, dok oko pojedinih ni u teoriji na engleskom ne postoji univerzalno slaganje. Osnovni termini koji se na početku rada definišu jesu: žanr, estetska namera (nem. Kunstwollen), horizont očekivanja, romansa, gotik, gotski roman, horor i istorijska poetika. Njihovo definisanje nužan je preduslov za što preciznije određenje horor žanra, čiji efekti umnogome počivaju upravo na dvosmislenostima, paradoksima i nejasnim opažajima.
Ova knjiga se, zatim, posvećuje definisanju problema kojim se bavi, odnosno poetike horor žanra u anglo-američkoj književnosti. To se čini sažetim prikazom osnovnih tendencija u definisanju horora u teoriji na engleskom jeziku, što uključuje kako uvide uticajnih pisaca žanra, tako i kritičare i teoretičare koji su se njihovim delima bavili u prethodnih 250 godina, sa naglaskom na savremenijima. U posebnom se poglavlju, takođe, ukazuje na retke pokušaje određenja horora u teoriji na srpskom jeziku, čime se pokušava uspostaviti kontinuitet sa onim izučavaocima koji su se, makar sporadično, do sada bavili temama fantastike i natprirodnih tema i motiva u književnosti kod nas. Zaključak je, ipak, da horor žanr do sada u teoriji na srpskom nije bio sagledan na sveobuhvatan način, već pretežno kroz izučavanje zasebnih autora, dela ili motiva, pa stoga ova Poetika horora predstavlja pionirski pokušaj u tom pravcu. Kritički osvrt na preovlađujuće teorije o hororu služi i kao sažetak dosadašnjih uvida, ali i zamki, na putu našeg određenja horora kao žanra.
Nakon teorijskog utemeljenja horora kao žanra sledi prikaz njegovog nastanka, odnosno stvaranja poetike strave u obliku tzv. gotskog romana. Ovaj period prikazuje se kao složen, i zato se deli na dve faze: rani gotik, čiji je začetnik Otrantski zamak Horasa Volpola (Horace Walpole, The Castle of Otranto, 1764), i pozni gotik, čiji je najistaknutiji predstavnik roman Meri Šeli, Frankenštajn, ili Moderni Prometej (Mary Shelley, Frankenstein, or Modern Prometheus, 1818). U oba slučaja ukazuje se na dominantnu književnu paradigmu čiji je uticaj evidentan (prosvetiteljstvo kao kontrast kod Volpola; romantizam kao inspiracija kod Šelijeve) ali i na intencije autora izražene u predgovorima i drugim osvrtima na svoja dela, te na recepciju koju su doživela u vreme objavljivanja i kasnije. U odnosu na te elemente sagledavaju se dominantne ideje, teme i motivi tih dela i procenjuje njihov značaj za kreiranje poetike horora kroz dovođenje u vezu sa prethodnicima i naslednicima. Gotski period kulminira pojavom američkog pisca Edgara Alana Poa (Edgar Allan Poe), koji svojim delom fundamentalno preobličava dotadašnju gotsku tradiciju i modernizuje je kako u sadržinskom tako i u formalnom smislu, postavivši temelje kratkoj horor priči.
Zatim se definiše klasični period horora, i tri dominantna oblika žanra u njemu: priča o duhovima, oličena u noveli "Okretaj zavrtnja" Henrija Džejmsa (Henry James, "The Turn of the Screw", 1898), viktorijanski neogotski roman, sa Drakulom Brema Stokera (Bram Stoker, Dracula, 1897) kao tipičnim, i najuticajnijim predstavnikom, i "čudna priča" kosmičke strave, čiji vrhunac predstavlja opus H. F. Lavkrafta sa pričom "Boja izvan ovog svemira" (H. P. Lovecraft, "The Colour from Outer Space", 1927) kao egzemplarnom. U ovim delima prevrednuju se i dalje razvijaju tekovine gotske tradicije, prilagođene novim društvenim, kulturnim i estetskim okolnostima doba neviđenog razvoja nauke i tehnologije. Lavkraft, pritom, stoji na razmeđi klasičnog i modernog horora, najavljujući snažnu egzistencijalističku stravu prikladnu za doba posle Frojda i Ajnštajna.
Najzad, u glavi posvećenoj modernoj horor književnosti definiše se fenomen bestselera, i analizira poetika Stivena Kinga koja je ne samo učinila ovog autora jednim od najčitanijih pisaca 20. veka, nego je omogućila razvoj horora bez presedana u dosadašnjoj istoriji. Taj razvitak doveo je do pojave novih, raznovrsnih glasova u modernoj horor prozi, i njima se bavi poglavlje o savremenim tendencijama u hororu. Ono ukazuje na ponovno približavanje horora i književnosti "glavnog toka", kao i na vitalnost ključnih poetika opisanih u prethodnim glavama koje u modernom dobu stiču nove konotacije.
U svom zaključku, ova istorijska poetika horor žanra u anglo-američkoj književnosti pokazuje značaj horora za žanrovsku, popularnu književnost. Istovremeno, ona ga revalorizuje u domaćoj teoriji kao ravnopravnu vrstu pisanja kojom su se bavili brojni književni velikani i koja je po svojim temama, idejama, motivima i estetskim postignućima ravnopravan i neraskidiv deo književnosti uopšte. Prikaz nastanka i razvoja poetike horora, sa analizom ključnih, reprezentativnih dela za razvoj i bogaćenje tradicije ovog žanra tokom više od dva veka služi da pokaže neutemeljenost podele na "visoku" i "nisku" (ili trivijalnu) književnost, koja se još uvek može naći u domaćim teoretskim i kritičkim napisima, makar u implicitnom vidu.
Kroz analizu reprezentativnih dela horora, ovaj žanr se pokazuje kao potentan modus iskazivanja (i analiziranja) preovlađujućih nada i strahova svog doba. To je žanr koji pojedinim svojim elementima prožima čitavu književnost, pa je zato proučavanje horora istovremeno proučavanje biti književnosti, a dobijeni rezultati relevantni su i za značajno šire polje nego što je to žanrovska književnost. Zbog toga je jedna od namera ovog rada da pruži zaokruženi prikaz nastanka i razvoja horor žanra, u srpskoj teoriji i kritici još uvek nedovoljno poznatog i priznatog, kao i da ga smesti u perspektivu koju on svojim estetskim dometima zaslužuje. Time bi se ujedno ukazalo i na mogućnosti žanrovskog pisanja uopšte.
Ne treba zanemariti ni kulturološke implikacije ovog istraživanja, budući da je žanrovska književnost pre svega karakteristična za anglo-američku književnu produkciju. Iako u Srbiji postoje drugačiji kulturološki i tržišni uslovi nego u Velikoj Britaniji i SAD, rezulati ovog rada mogu biti relevantni i za bolje razumevanje motiva horora i fantastike u delima srpskih pisaca, kao i za uočavanje sličnosti i razlika u slovenskom i anglo-američkom pristupu fantastici i hororu. Ipak, ovaj rad je prevashodno usredsređen na prikaz i analizu poetike horora kakva je nastala i razvijala se na engleskom jeziku, gde je ona ne samo žanrovski kodifikovana nego je i dovedena do svog punog, zaokruženog teorijskog i praktičnog oblika, a ovaj je pretvoren u paradigmu žanra za sve druge književnosti u kojima takve zaokruženosti i bogatstva tradicije književnosti strave naprosto – nema.

*  *  *